Kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo jak dorosły?

Osiemnastka jest zazwyczaj przełomową datą. Magiczną granicą dorosłości. Można legalnie kupić alkohol, można głosować w wyborach, można wstąpić w związek małżeński ( chociaż jeżeli chodzi o to ostatnie, to są przypadki, kiedy granica ta może być przesunięta, więcej o tym pisałam w poście o przepisach tylko dla kobiet). Dlatego też wiele osób uważa, że na osiemnastym roku życia wyznaczona jest również granica odpowiedzialności karnej. Często słyszę : „nie jest pełnoletni, nic mu nie zrobią”. Nie wszyscy mają świadomość, że granica dorosłości, nie pokrywa się z dolną granicą wieku odpowiedzialności karnej. Kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo jak dorosły (albo prawie jak dorosły)?

Odpowiedzialność karna nieletnich – kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo?

Zastanawiając się nad tym kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo warto zerknąć przede wszystkim do Kodeksu Karnego, ale istotnym aktem prawnym będzie również ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Odpowiedzialność nieletnich jest bowiem unormowana dwutorowo –  w zależności m.in. od wieku sprawcy oraz od popełnionego czynu.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

Najpierw krótkie wprowadzenie – ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich stosujemy do :

• zapobiegania i zwalczania demoralizacji – w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
• postępowania w sprawach o czyny karalne – stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17
• wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych – w stosunku do osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.

Jeżeli osoba pomiędzy 13 a 17 rokiem życia popełni czyn karalny (czyli np. czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwo albo wykroczenie), to do postępowania w jej sprawie będą miały, co do zasady ( o wyjątkach opowiem później) zastosowanie przepisy właśnie opisanej powyżej ustawy.

Ponieważ postępowanie w sprawach nieletnich nie jest głównym tematem dzisiejszego wpisu, to nie będę się nad tym szczególnie rozwodzić. Jeżeli chcecie więcej  –  śledźcie bloga na bieżąco, wkrótce pojawi się wpis na ten temat.

Kodeks Karny – odpowiedzialność nieletnich

Dziś skupimy się na tym, kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo na zasadach określonych w Kodeksie Karnym. Najbardziej istotną regulacją jest art. 10 tegoż kodeksu. Wklejam go w całości poniżej.

Art. 10 Kodeksu Karnego

§ 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

§ 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.

§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo jak dorosły?

Wspominałam na wstępie o magicznej granicy, po przekroczeniu której nieletni odpowiada za przestępstwo jak dorosły ( co do zasady). Tę granicę Kodeks Karny ustanawia na poziomie 17 roku życia. Po ukończeniu 17 roku życia nieletni, który popełni przestępstwo odpowiada na zasadach przewidzianych w Kodeksie Karnym.

„Odpowiada jak dorosły” jest pewnym skrótem myślowym. Co do zasady takiemu nieletniemu, w zależności od popełnionego czynu, grozić może „normalna”, przewidziana przez ustawę kara, jednakże w stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Warto zwrócić u wagę na to, że to wymierzenie powyżej opisanych środków zamiast kary nie działa z automatu. Po pierwsze taka „zamiana” jest możliwa, kiedy sprawca popełnił występek. O tym czym jest występek i czym się różni występek od zbrodni pisałam już na blogu.

Zobacz : Zbrodnia a występek! Czym się różnią?

Po drugie sąd musi dokładnie ustalić, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy i okoliczności dotyczące sprawcy, czy w danej sytuacji zastosować „normalną” karę czy środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich.

Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia czynu, nie ukończył 18 roku życia nie orzeka się natomiast kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Odpowiedzialność karna po ukończeniu 15 roku życia

Są takie przypadki, kiedy granica ponoszenia odpowiedzialności karnej jest przesunięta jeszcze niżej. Odpowiedzialność taką może ponieść sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego miał ukończony  piętnasty rok życia, jeżeli dopuścił się jednego ze ściśle określonych w ustawie przestępstw ( o których za chwilę) i jeżeli za taką odpowiedzialnością przemawiają okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Tutaj znów mamy do czynienia z pojęciami „okoliczności sprawy”, „stopień rozwoju sprawcy”, „właściwości i warunki osobiste sprawcy”. Co to oznacza w praktyce?

W praktyce sąd powinien ustalić czy takiemu nieletniemu można przypisać winę w czasie popełnienia czynu zabronionego. Czy jego poziom rozwoju i dojrzałości sprawia, że rozumie on swoje postępowanie i ma świadomość znaczenia swoich czynów. Sąd zwróci również uwagę na cechy osobowości małoletniego, na jego stosunek do norm społecznych i moralnych, na ewentualną demoralizację nieletniego etc.

Za jakie przestępstwa odpowiada nieletni poniżej 15 roku życia?

Wspomniałam, że nieletni, który popełnił czyn zabroniony po ukończeniu 15 roku życia (a przed ukończeniem 17 roku życia) odpowiada na wyżej określonych warunkach tylko wtedy, jeżeli dopuści się jednego z czynów ściśle określonych w ustawie. Są to poważne, ciężkie gatunkowo przestępstwa.

Nieletni, który ukończył 15 rok życia może ponosić odpowiedzialność karną  :

• za zamach na życie Prezydenta RP
• za zabójstwo (chyba, że jest to zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami)
• za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (oraz za ewentualne następstwo tego uszczerbku w postaci śmierci człowieka). Z tym, że taki nieletni nie odpowiada za nieumyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku
• za umyślne sprowadzenie zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach ( m.in. pożaru, zawalenia się budowli, eksplozji materiałów wybuchowych, rozprzestrzeniania się substancji trujących) oraz za następstwo tego czynu, jeżeli jest nim śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób
• za tzw. ” piractwo” określone w art. 166 KK czyli przejęcie kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym
• za umyślne sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach oraz  za następstwo tego czynu, jeżeli jest nim śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób
• za zgwałcenie osoby wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej 15 roku życia bądź wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry oraz za zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem,
• za czynną napaść na funkcjonariusza publicznego ( bądź osobę mu przybraną do czynności) jeżeli skutkiem tej napaści był ciężki uszczerbek na zdrowiu
• za wzięcie/przetrzymywanie zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się ( w tym za typ kwalifikowany jeżeli przetrzymywanie zakładnika wiąże się ze szczególnym udręczeniem)
• za rozbój ( w tym również za rozbój z użyciem niebezpiecznego narzędzia)

Warto pamiętać o tym, że katalog przestępstw, za które odpowiadać może nieletni po ukończeniu 15 roku życia jest katalogiem zamkniętym. Oznacza to, że za żadne inne przestępstwa ta odpowiedzialność nie może być przypisana.

Co ciekawe, w przypadku odpowiedzialności nieletniego powyżej 15 roku życia za wymienione czyny, kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za dany czyn. Czyli, jeżeli dane przestępstwo zagrożone jest karą maksymalnie do 15 lat pozbawienia wolności, to wobec takiego sprawcy, sąd może orzec maksymalnie 2/3, czyli 10 lat. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

(Oczywiście mówiąc „nieletni po ukończeniu 15 roku życia” czy tym podobne, mam na myśli sprawcę, który w czasie popełnienia czynu miał ukończony piętnasty rok życia, a nie miał ukończonego 17 roku życia. )

Czy kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo zawsze jest traktowany łagodnie?

Jak widać w stosunku do nieletniego, który odpowiada na zasadach określonym w Kodeksie Karnym są przewidziane pewne przejawy łagodniejszego traktowania. Nadrzędnym celem w takiej sytuacji jest to, żeby sprawcę wychować. Nie oznacza to jednak, że zawsze taki sprawca będzie traktowany łagodnie. W przypadku wysokiej demoralizacji sprawcy, i popełnienia przez niego poważnego czynu, Sąd może wymierzyć karę pozbawienia wolności i to nawet w długoletnim wymiarze. Są takie przypadki, kiedy w stosunku do nieletniego sprawcy orzeczono na  przykład karę 15 czy 25 lat pozbawienia wolności. Żeby nie być gołosłowną przytoczę znalezione przeze mnie orzeczenia.

„Nie jest rażąco niewspółmierna wymierzona przez sąd kara 15 lat pozbawienia wolności wobec nieletniego sprawcy, który dopuścił się wyjątkowo brutalnego zamachu na najdonioślejsze dobro chronione prawem, jakim jest życie człowieka i nie przejawiał żadnej krytycznej refleksji nad swym postępowaniem. Wysoka demoralizacja i dopuszczanie się coraz poważniejszych naruszeń porządku prawnego oraz całkowita nieskuteczność dotychczas podejmowanych względem niego środków wychowawczych, poprawczych, a wreszcie karnych pozwalają uznać, że mimo prymatu celów wychowawczych kary orzekanej w stosunku do osoby nieletniej w chwili czynu, orzeczenie kary w niższym rozmiarze, byłoby dla sprawcy nieuzasadnioną, nadmierną, a przez to niewychowawczą pobłażliwością.” ( Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – II Wydział Karny z dnia 23 listopada 2017 r., sygnatura akt  II AKa 484/17)

A tutaj orzeczenie, w którym Sąd przyznał, że można wymierzyć karę 25 lat pozbawienia wolności nieletniemu, powyżej 15 roku życia (a przed ukończeniem 17 r.ż. w czasie czynu). Sąd uznał, że nie stoi temu na przeszkodzie wymóg obniżenia wysokości kary do 2/3 ustawowego zagrożenia :

„Zawarty w art. 54 § 2 KK zakaz orzekania wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, kary dożywotniego pozbawienia wolności, nie wyklucza wymierzenia nieletniemu, odpowiadającemu w warunkach art. 10 § 2 KK za przestępstwo zagrożone taką karą – kary 25 lat pozbawienia wolności. Przewidziane w art. 10 § 3 KK obligatoryjne obniżenie górnej granicy ustawowego zagrożenia odnosi się do zagrożenia w części szczególnej Kodeksu karnego. Natomiast norma zawarta w art. 54 § 2 KK nie eliminuje z sankcji w art. 148 § 1 i 2 KK kary dożywotniego pozbawienia wolności ani kary 25 lat pozbawienia wolności jako kar ściśle oznaczonych (bez dolnej ani górnej granicy), lecz tylko zakazuje wymierzenia sprawcy pierwszej z tych kar. Pozostawia tym samym możliwość orzeczenia kary 25 lat pozbawienia wolności.” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 31 stycznia 2018 r. V KK 284/17)

Kiedy nieletni odpowiada za przestępstwo ? – Podsumowanie

Ponieważ wpis zawiera całkiem sporo treści, podsumuję go teraz krótko. Warto zapamiętać o tym, że :

• odpowiedzialność nieletnich za czyny zabronione regulowana jest przez ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich i przez Kodeks Karny
• na zasadach opisanych w Kodeksie Karnym nieletni odpowiada za przestępstwo po ukończeniu 17 roku życia
• na zasadach opisanych w Kodeksie Karnym może odpowiadać też nieletni po ukończeniu 15 roku życia, jeżeli dopuści się jednego z poważnych, określonych ściśle w ustawie przestępstw, a przemawiają za tym okoliczności sprawy i okoliczności dotyczące samego sprawcy
• chociaż przepisy przewidują łagodniejsze traktowanie sprawców nieletnich, to mimo wszystko nie jest wykluczone, że siedemnastolatek, czy nawet piętnastolatek może ponieść poważną karę – nawet 25 lat pozbawienia wolności

Mam nadzieję, że wpis okazał się dla Ciebie ciekawy i że absolutnie nie przyda Ci się w przyszłości do niczego, poza ewentualnym zabłyśnięciem wiedzą prawniczą w towarzystwie. Jeżeli chcesz być na bieżąco z nowymi wpisami – śledź mnie na Facebooku i Instagramie. Zachęcam Cię również do zajrzenia na mój kanał na Youtube oraz do zapisania się do mojego newslettera.

[mailerlite_form form_id=2]